Grote toename demonstraties in 2021, gemeenten steeds vaker niet vooraf ingelicht (2024)

Het aantal demonstraties in Nederland is in 2021 flink toegenomen. Bij grote gemeenten werden gemiddeld 15 procent meer demonstraties aangemeld dan een jaar eerder, blijkt uit cijfers die BNR heeft opgevraagd. Den Haag blijft demonstratiehoofdstad van Nederland, voor Amsterdam. Opvallend is dat gemeenten steeds vaker niet vooraf van een protest op de hoogte worden gesteld, terwijl dit meestal wel verplicht is.

Den Haag was in 2021, traditiegetrouw, dé hotspot voor demonstraties. Bij de gemeente kwamen bijna 1900 aanmeldingen voor een manifestatie binnen. Na de Hofstad was Amsterdam het vaakst het toneel van protest, hier werden 1566 demonstraties aangemeld. In Eindhoven en Tilburg is het aantal demonstraties vorig jaar verdubbeld ten opzichte van 2020. Ook in de andere grote steden die BNR benaderde, is het aantal demonstraties flink gestegen.

Dat de toename verband houdt met onvrede over het coronabeleid ligt voor de hand, maar toch vertelt dat niet het hele verhaal. Het aantal manifestaties nam namelijk ook al toe in de jaren vóór het coronavirus Nederland bereikte. Al vanaf 2018 is de stijging explosief te noemen.

Tekst loopt door onder de tabel

Dat lang niet alleen wordt gedemonstreerd tegen coronamaatregelen, blijkt ook uit concrete cijfers. In Nijmegen waren in 2021 meer demonstraties die in het teken stonden van klimaat (11) en dierenrechten (11), dan demonstraties tegen het coronabeleid (9).

Het is dus niet makkelijk om één oorzaak aan te wijzen voor de toename aan demonstraties, stelt ook Jacquelien van Stekelenburg vast. Zij is hoogleraar Sociale verandering en conflict aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Het gaat van een park in de buurt, waarvan mensen niet willen dat er bomen gekapt worden, tot solidariteit met de Oeigoeren. Belangrijk is om je te realiseren dat het heel divers is. Ik zeg altijd ‘de’ demonstratie bestaat niet. Maar ‘de’ demonstrant bestaat ook niet.

Deze diversiteit zie je ook onder deelnemers aan de coronaprotesten, zegt Stekelenburg. ‘Je ziet hoe ontzettend breed en gevarieerd de groep demonstranten is die daar staat. Van de bomenknuffelaar tot de Defence Groep uit IJmuiden.

Buitenlandcommentator Bernard Hammelburg ziet dat niet alleen in Nederland meer wordt gedemonstreerd: ‘We kunnen zeker spreken over een onrustige periode, omdat er veel demonstraties tegelijk plaatsvinden, in de hele wereld.

Hammelburg denkt dat demonstraties ook daadwerkelijk zorgen voor verandering, waarbij hij onder meer de positie van vrouwen en het bewustzijn over de opwarming van de aarde als voorbeelden noemt. ‘Ik ben dus wel optimistisch over wat demonstraties teweegbrengen. Het is bovendien zo’n belangrijk grondrecht en zo verankerd in elke democratie, dat het mooi is dat het gebeurt en prettig dat het af en toe ook werkt.

Gemeenten steeds vaker niet vooraf op de hoogte

Een trend die gemeenten in Nederland waarnemen, is dat ze steeds vaker niet vooraf op de hoogte worden gesteld door de organisatie van een demonstratie. Voor een demonstratie hoeft niet van tevoren om toestemming te worden gevraagd, middels een vergunning. Wel leggen de meeste gemeenten de verplichting op om demonstraties vooraf te melden, een zogenoemde kennisgeving.

Hiermee kunnen autoriteiten zich op de demonstraties voorbereiden en ze faciliteren. Zo vraagt Amsterdam bijvoorbeeld om minimaal 24 uur en Den Haag minimaal 96 uur van tevoren op de hoogte te worden gesteld van een protestactie. Het ontbreken van een kennisgeving is overigens op zichzelf geen grond voor het verbieden van vreedzame demonstraties.

Dat een kennisgeving steeds vaker ontbreekt, ziet de gemeente Eindhoven terug in cijfers die ze hierover bijhouden. In 2019 vonden 2,5 procent van de demonstraties plaats zonder dat de gemeente op de hoogte was gesteld, in 2020 liep dat al op naar 8,1 procent. Vorig jaar is dat percentage nog eens verdubbeld, naar ruim 16 procent.

'Anti-overheid'

Volgens Eindhoven zijn demonstraties waarbij kennisgevingen ontbreken, vaak ‘anti-overheid’. Hieronder worden ook protesten tegen het coronabeleid geschaard. Bij 75 procent van de demonstraties die in deze categorie vallen, werd de gemeente niet van tevoren ingelicht. Bij demonstraties met andere thema’s was dit slechts rond de 5 procent.

‘Ik heb van de Amsterdamse driehoek hetzelfde gehoord’, zegt Van Stekelenburg. ‘Ze worden steeds vaker geconfronteerd met niet-aangemelde demonstraties. Wat ik denk dat daarachter zit, is wat wij noemen ‘connective action'. Demonstraties die zijn georganiseerd via sociale media en die geen traditionele sociale bewegingsorganisatie erachter hebben. Een vakbond is daarvan een prototypisch voorbeeld.’

Grote druk op politie

De toename aan demonstraties drukt zwaar op de politiecapaciteit. De eenheid Amsterdam laat aan BNR weten dat door de vele demonstraties in de hoofdstad veel en vaak bijstand moest worden geleverd worden door andere eenheden. ‘Van 1 januari tot 15 juni 2021 is voor 38.500 uren bijstand geleverd aan Amsterdam door andere eenheden. Dit gaat alleen om de demonstraties. De eenheid Amsterdam heeft hierop ongeveer 13.000 uren ingezet. Dat betekent dat in die periode 51.500 uren zijn ingezet ten behoeve van demonstraties.’

Het is eigenlijk niet op te brengen, zegt voorzitter Gerrit van de Kamp van politievakbond ACP. 'We hebben al een heel groot tekort aan mensen, omdat veel werknemers met pensioen gaan.’ Van de Kamp vervolgt: ‘Het punt is niet dat mensen geen recht hebben om te demonstreren, maar het punt is dat iedereen wil dat het veilig gebeurt. En als er risico's zijn dat het gaat escaleren, dan worden wij als politie in een onmogelijke positie gezet.’

Door de vele demonstraties blijft ander belangrijk politiewerk liggen, zoals opsporingszaken, aanhoudingen en aangiften. ‘De vraag is nu, wat is belangrijker? Een demonstratie of een grote mishandeling of erger? Dat zijn keuzes die iedere dag moeten worden gemaakt. En dat kan zo niet langer.’